Институциите како причина за нарушувања на приватноста во медиумите

Дури и ако надлежните државни органи откријат приватни податоци на сторител или жртвата, медиумите не смеат да ги пренесуваат тие информации. Грешка од страна на државните органи не значи „дозвола“ за прекршување на етичките начела на професијата. Ова го вели Етичкиот кодекс на српските новинари, но медиумската практика често е сосема поинаква. Зошто е тоа така?

Секојдневно гледаме наслови и стории во медиумите во кои сообраќајните несреќи, злосторствата и сличните трагични настани се опишуваат на ужасни начини, во кои се посетуваат домовите на жртвите и нивните семејства, во кои се пребаруваат профили на социјалните мрежи, се шпекулира за тоа каква личност е (или бил) некој, со кого е (или бил) итн. Се добиваат информации од соседи, сигурни извори блиски до семејството, анонимни извори од полицијата итн. Медиумите објавуваат фотографии од членови на семејството и од нивните дворови, но понекогаш се користат фотографии дури и од личните карти на луѓето.

Случаите како овој – каде што информациите што ги поседува некоја институција некако го наоѓаат својот пат до медиумите – претставуваат посебен проблем, кој ги покажува состојбата во нашата медиумска сфера и нивото на заштита на правата на граѓаните. Проблемот овде е добро воспоставеното партнерство меѓу јавните институции и поединечните медиуми во непочитување на законот, што е профитабилно за двете страни.

Веројатно најпознат пример за соработка меѓу медиумите и институциите во нарушувањето на приватноста на граѓаните е случајот на Игор Вукотиќ. Неговата фотографија се појави на насловната страница на белградскиот дневен весник „Блиц“, во рамка во која се прикажани членовите на организираната криминална група Шкаљари (ОКГ). Сепак, Вукотиќ беше „обичен“ човек од Земун, кој воопшто не беше поврзан со какви било организирани криминални групи. Иако се можни грешки, она што се случи беше вознемирувачко бидејќи на насловната страница не се појави која било фотографија од Игор, на пример, фотографија од одмор што тој можеби ја објавил на Фејсбук, туку фотографијата од неговата лична карта. Со други зборови, ова беше фотографијата која институциите морале да ја користат одговорно и законски. Но, заврши во весник. Кога за време на судската постапка беше прашан како се случило тоа, тогашниот уредник на „Блиц“ одговори:

„Изворот на информации припаѓа на круговите на највисоките безбедносни служби, а весникот често го користи овој извор на информации без никакви проблеми“.

За време на Неделата на приватноста 2023, Игор зборуваше за последиците што ги претрпел поради ова нарушување на приватноста. Игор сè уште нема успеано да ги отфрли тврдењата дека е член на ОКГ; неговиот живот веќе не е ист и стравот дека може да биде во опасност никогаш не престанува. Посебен проблем е упорното одбивање на весникот да ја признае грешката и тоа што институциите не му обезбедуваат соодветна заштита:

„Очекував некаква емпатија, дека весникот ќе објави корекција, наведувајќи дека тоа не бев јас. Сепак, тоа не се случи. Институциите не реагираа, ме оставија сам да најдам начин да се справам со ситуацијата.“ – изјави Игор.

Некој во Безбедносно-информативната агенција (БИА) на медиумите им ја дал фотографијата на Игор. Комесарот за информации од јавно значење и заштита на лични податоци извршил инспекциски надзор и врз основа на наодите поднел кривична пријава против непознато лице за неовластено пренесување лични податоци при вршење службена должност. Овој извештај, како и многу други слични извештаи, немаше судска разврска. Случајот сè уште е во обвинителството.

Иако може да претпоставиме дека ова е само случајност и дека никој немал намера да го доведе Игор во опасност, штетата е направена. А тоа го направил неидентификуван службеник на БИА, очигледно обидувајќи се да постигне нешто со давање на фотографијата на весникот. Засега не знаеме дали имал финансиски или друг интерес. Но, може да претпоставиме што го мотивирало весникот да прибегне кон овој начин на добивање информации – ако има нешто ексклузивно на насловната страница, се зголемува бројот на читателите, а зголемениот број читатели го зголемува профитот.

Може да извлечеме три важни лекции од случајот на Игор. Пред сè, понекогаш може да слушнете дека приватноста не е толку важна, дека не треба да се грижиме за нашата приватност ако не сме направиле ништо лошо или дека не може да ни се случи некаква поголема штета или нешто сериозно ако некој пристапи до нашите податоци. Разгледувајќи го случајот на Игор, може да видиме дека ова е далеку од реалноста. Иако Игор не направил ништо лошо, тој се соочува со реален страв дека неговата судбина ќе биде иста како онаа на вистинските членови на двете ОКГ кои беа во неколкугодишен крвав конфликт. Како што и самиот кажа:

„Целиот ваш систем се упропастува. Се присетувате, гледате… Акумулаторот [на мојот автомобил] откажа и мојот кум скокна од автомобилот, мислевме дека Господ знае што се случува. Едноставно кажано, целиот живот ви се менува. Начинот на кој се движите, се дружите и размислувате, се разболувате психички и физички […] Искрено, нема да спијам мирно пред кривично да се гони таа личност [вработена во БИА која ги дала податоците на весникот] или оние кои дале наредби за ова.“

Оваа приказна ја покажува важноста на заштитата на приватноста дури и кога немаме што да криеме. Затоа приватноста дејствува како штит кој нè штити од напади врз нашата автономија, интегритет и безбедност.

Второ, јавните личности, познатите или спортистите не се единствените кои медиумите ги прогонуваат, а податоците не протекуваат од институциите само ако некој се спротивставува и треба да се дискредитира. Не е ни потребно да се случи трагедија за медиумските грабливци да почнат да кружат околу жртвите. Вашето име и презиме треба само на интересен начин да се совпаднат со името и презимето на личноста од интерес за медиумите за да започне трговијата со биометриски податоци, кои би требало да бидат заштитени од институција чија работа ја финансираме ние. Инфраструктурата на нарушувања на приватноста е добро развиена, единствено прашање е чија интимност ќе биде нарушена од медиумите во даден момент во потрагата по кликови и поголема продажба и заработка. Затоа, на секој од нас може да му се случи нарушување на приватноста.

Отсуството на судска разврска на случајот на Игор нè учи на нешто уште поопасно. Институциите кои се задолжени за спречување или санкционирање на оние што им ги откриваат податоците од граѓаните на медиумите сè уште не им дале многу причини на „сигурните извори“ и медиумите да се откажат од оваа практика. Обвинителството не го идентификувало лицето што ја злоупотребило биометриската фотографија која се чува во евиденцијата на Безбедносно-информативната агенција, што значи дека нема обвинение како неопходен предуслов за судска разврска на случајот. Досегашните анализи на судската практика за кривичното дело незаконска употреба на лични податоци на граѓаните покажуваат дека српските судови не примиле ниту еден предмет кој се однесува на повреда на нечија приватност или компромитирање податоци што им припаѓаат на поголем број граѓани. Неколкуте санкционирани случаи на незаконска употреба на податоци вклучуваат прекршоци со помалку драстични последици од оние што ги претрпел Игор. Сите тие завршија со условни казни или опомени.

Немањето ефективни казни за злоупотреба на лични податоци може да доведе само до уште поголеми етички прекршоци во медиумите, а оттука и до нови случаи слични на случајот на Игор. Така, не треба да се чудиме ако се повтори нешто слично.

Во поинакви околности, како заклучок на текстот за приватноста, веројатно би рекле дека треба да се потрудиме да ги заштитиме нашите податоци. Треба да внимаваме кому ги даваме нашите податоци, не треба да ги споделуваме со секого и не треба да прифаќаме разни потрошувачки поволности што се постигнуваат преку трансакции кои ја нарушуваат нашата приватност. Иако сите треба да обрнеме внимание на ваквиот совет, кога станува збор за случајот на Игор, оваа сугестија едноставно е несоодветна и недоволна. Жртвите на таквите нарушувања на приватноста може да направат навистина малку за да ги спречат штетните настани.

Наместо тоа, одговорот е во институциите. Пред сè, во институциите од кои протекуваат податоци затоа што се должни да ги спречат ваквите настани. Во услови на сè поголем ентузијазам за дигитализација на јавната администрација, што има за цел да овозможи ефикасно обезбедување јавни е-услуги, заштитата на приватноста стана поважна од кога било досега и треба да се вклучи во процесите на реформа на јавната администрација. Напорите на граѓанското општество, како што е иницијативата Зголемување на граѓанското учество во дигиталната агенда (ИЦЕДА), која е спроведена во Северна Македонија, Србија, Косово, Албанија и Црна Гора, имаат за цел да ги поддржат јавните институции да ги усогласат реформите на јавната политика со барањата за човекови права, вклучително и правата за заштита на личните податоци.

Потоа, одговорот лежи во подобрувањето на работењето на институциите чија работа и должност е да спроведат темелни кривични истраги откако ќе се случи протекување на податоци. И последно, но не и помалку важно, професионалниот интегритет на новинарите и уредниците мора да превладува над она што во моментов го поттикнува и мотивира секојдневното непочитување на правата на приватност на граѓаните за кои известуваат медиумите.

——————————————————————————————————————

Овој едукативен текст е подготвен со финансиска поддршка на Европската Унија. Содржината на овој текст е единствена одговорност на авторите и во никој случај не може да се смета дека ги одразува гледиштата на Европската Унија.

Проектот „Зголемување на граѓанското учество во Дигиталната агенда – ICEDA“ го спроведува Фондацијата Метаморфозис (Северна Македонија), Академијата за е-Влада (Естонија), Левизја Мјафт! (Албанија), Партнери за демократски промени (Србија), НВО 35мм (Црна Гора) и ОПК – Отворени податоци Косово (Косово). Проектот се реализира со финансиска поддршка од Европската Унија.

Сподели: