Е-трговија на Западен Балкан: Колку се заштитени нашите податоци кога купуваме онлајн?

Извор: Pexels

Поимот Е-трговија подразбира процес на продажба на предмети или услуги преку Интернет. Водењето бизнис на Интернет стана прв избор на многумина, особено во последниве години како резултат на пандемијата со COVID-19. Пандемијата овозможи пораст на активностите на е-трговијата не само од перспектива на продавачи (сопственици на бизниси/даватели на услуги), туку се забележа и зголемена побарувачка кај клиентите кои сакаат да купат речиси сè преку Интернет. За да купите предмет или услуга, како купувач од вас се бара да ги дадете вашите лични податоци како што се информации за платежната картичка и адресата за испорака која обично е вашата домашна адреса. Со оглед на тоа што е-трговијата обезбеди придобивки и за продавачите и за купувачите, колку всушност ги обезбедува личните податоци на купувачите? Овој напис ќе има за цел да ви открие нешто повеќе за заштитата на податоците на онлајн купувачите во земјите од Западен Балкан, поконкретно од Албанија, Косово, Црна Гора, Северна Македонија и Србија.

Предуслови за е-трговија: Интернет

За да спроведете каква било онлајн активност, потребен ви е пристап до Интернет. Овој предуслов е речиси целосно исполнет во земјите од Западен Балкан. Од Косово известуваат дека пенетрацијата на Интернет и поврзувањето меѓу граѓаните е над 95%. Според најновиот извештај на Опсерваторијата за дигитална агенда за 2022 година, репортирано е дека домаќинствата во Косово имаат повисока мобилна врска од претходните години за 8,3%. Во меѓувреме, сличното истражување спроведено за Северна Македонија наведува дека поврзувањето на интернет кај домаќинствата е 83,7%; во Црна Гора е 83%; во Србија е 85% во урбаните и 75% во руралните области, а во Албанија генерално е 75,2% заклучно со 2020 година.

Колку граѓаните во овие земји користат интернет за онлајн купување?

Со севкупно висока интернет конекција во земјите на Западен Балкан, постои општо верување дека нивните граѓани мошне често го употребуваат онлајн купувањето. Сепак, нема јасни податоци кои ќе ја поддржат оваа претпоставка. Во Косово, преку национален примерок на поединци, резултатите покажаа 8% користење на Интернет за онлајн купување за 2021 година. Низок процент е пријавен и преку друго истражување од Балканскиот бизнис барометар за 2020 година, во однос на останатите земји од Западен Балкан. Резултатите од оваа анкета за Црна Гора покажуваат дека 26% од испитаниците се активни купувачи на интернет, додека со најниска оценка во оваа анкета е Албанија со 15%. Според bne IntelliNews, „40,1% од лицата со пристап до интернет во Северна Македонија извршиле нарачки и купувања преку Интернет за 2020 година“. Иако пријавените бројки на онлајн-купувачи низ регионот не се концизни, појавата на е-трговија во последните две години е неизбежна. На пример, во 2020 година (година на пандемијата и карантините), е-трговијата во Србија е удвоена, со 3,3. милиони онлајн купувачи кои потрошиле приближно 395 милиони евра.

Колку е Е-трговијата присутна во овие земји?

Извор: Pexels

Покрај пријавените податоци за бројот на онлајн купувачи во регионот, важно е да се забележи и забрзувањето на е-трговијата како економска активност меѓу земјите од Западен Балкан.

Од 2016 година, Косово доби повеќе можности за својот сектор за е-трговија кога две од најголемите компании за е-трговија како Amazon и AliExpress го направија својот пазар достапен во земјата. ИКТ компаниите за надворешна соработка во Косово, преку нивното истражување процениле дека 35% од локалните трговци на мало користат платформи за онлајн шопинг и до 2022 година овој процент се очекува да се зголеми за 16%.

Според Statista, во Албанија пазарот за е-трговија се очекува да достигне 475,4 милиони американски долари со годишна стапка на раст од 11,% и околу 1 милион корисници на е-трговија, при што неговата пенетрација се очекува да биде 36,6% во 2022 година, што може да достигне над 40% во следните пет години.

Што се однесува до Црна Гора, според истиот извор, за 2022 година се проектирани приходи од 165,7 милиони американски долари на нивниот пазар за е-трговија, со годишна стапка на раст од 16,1%, со проектирани корисници до 2025 година на 0,3 милиони. Пенетрацијата на корисниците во оваа земја според овој извор е на 43,8% за 2022 година, што се предвидува да достигне 48,5% до 2025 година.

Според тоа, приходите за Северна Македонија се очекува да достигнат 482,70 милиони американски долари во 2022 година, со стапка на раст од 16,69%, а проектираните корисници до 2025 година на 0,9 милиони. Проектираната пенетрација на корисниците за 2022 година е 41,8% и се очекува да достигне 44,6% до 2025 година.

Истиот извор за Србија известува за приходи од 944 милиони американски долари за 2022 година, со стапка на раст од 21,9%, а проектираната пенетрација на корисниците до 2025 година се очекува да изнесува 4,2 милиони. Пенетрацијата на корисниците за 2022 година е 56,6% што се очекува да се зголеми на 61,5% до 2025 година.

Како што е проектирано и проценето, Србија е водечка земја во регионот во однос на пазарниот удел во однос на е-трговија. Во меѓувреме, се очекува е-трговија како активност да расте во наредните години, но земјите од Западен Балкан сè уште се сметаат за економии на готовина.

Локални правила и прописи за е-трговија

Сите таргетирани земји на Западен Балкан ја имаат регулирано е-трговијата во своето законодавство и имаат доделено одговорно тело за нејзино спроведување. Како таква, во Северна Македонија, институцијата одговорна за надзор на е-трговија е Министерството за економија. Оваа област е регулирана со Законот за е-трговија (2007 година, последна измена во 2020 година). Надзор над спроведувањето на овој закон вршат Министерството за економија, Министерството надлежно за работите од областа на електронските комуникации и Агенцијата за електронски комуникации во согласност со нивните надлежности утврдени со закон. Инспекциски надзор над спроведувањето на одделни одредби од овој закон врши Државниот пазарен инспекторат и тоа преку надлежни инспектори согласно одредбите од Законот за Државниот пазарен инспекторат.

Е-трговијата во Косово е регулирана со законите за услуги на информатичкото општество и заштита на потрошувачите од 2012 година. Дополнително, како и останатите земји од Западен Балкан, Косово исто така следи слични стандарди од ЕУ во однос на е-трговија и заштита на потрошувачите. Одделот за трговија при Министерството за индустрија, претприемништво и трговија е одговорен за предвидување на трговските активности во Косово

Во Србија, Министерството за трговија, туризам и телекомуникации, преку Одделот за електронски комуникации и поштенски транспорт и инспекциските органи ја надгледуваат областа за е-трговија. Оваа област е регулирана со Законот за е-трговија (2019). Во Министерството за трговија, туризам и телекомуникации има и Сектор за заштита на потрошувачите, кој ја надгледува заштитата на потрошувачите.

Во Црна Гора, правната рамка ги вклучува Законот за е-трговија (2004), Законот за електронски документи (2008) и Законот за електронски потпис (2005).

Во Албанија, правната рамка за е-трговија вклучува: Закон за е-трговија 10128, Законот за електронски потписи 9880, како и Законот за заштита на потрошувачите 9902. Овие закони ја сочинуваат правната рамка што ги регулира активностите за е-трговија во Албанија. Во Албанија се забележува дека не е потребна лиценца за да се спроведуваат активности за е-трговија.

Е-трговија и заштита на потрошувачите

Како што беше споменато претходно, покрај правната рамка за спроведување на активности за е-трговија во регионот, големо значење има заштитата на потрошувачите. Со зголемувањето на активностите за е-трговија, забележано е и нефер тргување и прекршување на правата на клиентите. Многу од нефер трговските практики се случуваат затоа што потрошувачите/купувачите не се свесни за нивните права, кои се официјално заштитени преку законската рамка во овие земји, како што е споменато погоре.

Истражување финансирано од ЕУ, спроведено во 2020 година во Косово, потврди дека 42% од испитаниците не биле запознаени со Законот за заштита на потрошувачите. Во Косово, особено за време на пандемијата, многу продавачи-измамници оперираа преку Интернет и успеаја да ги измамат онлајн купувачите на различни начини. Пријавени се случаи кога испораките не биле пратени, откако соодветните плаќања се извршиле преку Интернет. Или во други случаи, многу од испораките нарачани онлајн биле платени во готово, без дополнителни средства за следење на продавачот-измамник кој намерно донел погрешна нарачка.

Постојат два важни индикатори кои треба да се земат предвид кога се случува е-трговија: 1. Заштита на потрошувачите и 2. Приватност на податоците. Што се однесува до првиот дел, властите во секоја од земјите се одговорни да го спроведуваат и надгледуваат Законот за заштита на потрошувачите како што е наведено во нивните законски рамки. Во Косово, како и во останатите земји од Западен Балкан, се известува дека постојат соодветни агенции за заштита на потрошувачите. Во Косово, во рамките на Министерството за индустрија, претприемништво и трговија, од крајот на 2012 година започна со работа Одделот за заштита на потрошувачи. Според податоците на нивната официјална веб-страница, од 1 јануари 2022 година се пристигнати над 1.977 претставки, од кои 440 се решени, а над 1.239 сѐ уште се во постапка. Друг институционален орган во Косово за заштита на правата на потрошувачите е Регулаторната управа за електронски и поштенски комуникации (АРКЕП).

Со цел да се мотивираат локалните потрошувачи да ги пријавуваат своите случаи кога ќе се сретнат со измамници, се преземаат и други невладини иницијативи. Со поддршка на ЕУ, како и на Институтот за развојна политика, создадена е платформа која има за цел да биде надзор на имплементацијата на Законот за правата на потрошувачите во Косово, наречена “Mbrojtësit e Konsumatorëve“. Платформата преку инфографик има за цел да го објасни законот на едноставен начин и да ги повика граѓаните да ги ползуваат своите права во соодветните органи. Ваквите инфографици и други жешки прашања поврзани со правата на потрошувачите се споделуваат и на нивната Фејсбук страница, со цел да допрат до публиката преку социјалните мрежи.

Проблеми што се случуваат при онлајн купување во вашите земји: Недостаток на заштита на податоци

Извор: Pexels

Скептицизмот кон безбедноста на онлајн купувањето во однос на заштитата на податоците останува проблем во регионот. Одреден број граѓани сè уште немаат соодветно ниво на дигитална писменост или картички за онлајн плаќање и затоа земјите во голема мера остануваат готовински економии. Во случаи кога се случуваат онлајн активности, за многумина прекршувањето/повредата на податоците станува проблем. Еден од главните проблеми е што граѓаните генерално не мислат дека е-трговија и онлајн плаќањата се безбедни. Генерално, во регионот има многу ниска заштита на личните податоци кога станува збор за е-трговија.

Во секоја од земјите од Западен Балкан треба да се применуваат безбедносни правила во врска со личните податоци. Соодветното законодавство треба да ја нагласи важноста на заштитата на податоците во сите случаи, вклучително и е-трговијата. Бидејќи Европската унија веќе го има својот закон за приватност за заштита на податоците познат како GDPR (Општа регулатива за заштита на податоците), земјите од Западен Балкан треба да продолжат да го менуваат и усогласуваат своето законодавство со GDPR. GDPR има за цел да ги заштити податоците и информациите на поединците и од внатрешни и од надворешни закани, со предвидување на ризиците од измама, компромитирање и корупција.

Прва регионална платформа за е-трговија

Што се однесува до иницијативите за е-трговија во регионот, во секоја од земјите има многу компании кои обезбедуваат Интернет услуги. Неодамна, проект финансиран од ЕУ ја лансираше првата регионална платформа за е-трговија „ecommerce4all.eu“. Платформата има за цел да биде корисна за онлајн трговците на мало во земјите од Западен Балкан и вклучените организации во пронаоѓањето на важни податоци и факти поврзани со пазарот на е-трговија во регионот. Таа е дизајнирана да им помогне на локалните трговци на мало да ги прошират своите бизниси надвор од сопствениот пазар. Платформата, исто така, има за цел да ја зголеми вкрстената соработка помеѓу трговците на мало во регионот.

Извор: ecommerce4all

Со оглед на тоа што постојат предуслови за практикување на е-трговија во регионот, а оваа активност треба да се прошири значително во блиска иднина, заштитата на потрошувачите, како и приватноста на податоците треба да бидат во центарот на вниманието кога станува збор за законодавството на секоја од земјите на Западен Балкан. Измената и усогласувањето на ова законодавство со GDPR е чекор што треба да го преземат сите земји од Западен Балкан, и што е најважно овие регулативи треба да се применуваат соодветно, за да се зголеми приватноста на податоците на граѓаните од овој регион.

——————————————————————————————————————————————

Проектот „Зголемување на граѓанското учество во дигиталната агенда – ИЦЕДА“ е кофинансиран од Европската Унија и имплементиран од Фондацијата Метаморфозис, Отворени податоци Косово (ОДК), Академијата за е-Владеење (е-GA), Партнери за демократски промени Србија, Левизија МЈАФТ, и НВО 35 ММ.

Сподели: